Khi kho báu biến thành hiểm họa
Nằm ngay bên rìa thành phố Yellowknife, miền Bắc Canada, Giant Mine từng là một trong những mỏ vàng lớn nhất nước này, với sản lượng hơn 7,6 triệu ounce vàng trong suốt 56 năm hoạt động (1948–2004).
Nhưng giờ đây, thứ mà mỏ này để lại không phải là sự giàu có – mà là 237.000 tấn arsenic trioxide, một chất độc có thể giết chết người chỉ với 140mg. Theo ước tính, lượng asen này đủ để giết 1.700 tỷ người – con số gấp hơn 200 lần tổng dân số tồn tại trên Trái Đất.
Giant Mine từng đem lại sự thịnh vượng cho vùng đất bản địa Dene. Người dân gọi nơi đây là “Somba K’e” – tức “Money Place”. Nhưng để chiết tách vàng từ quặng arsenopyrite (chứa sắt, lưu huỳnh và asen), các thợ mỏ phải nung nóng đá – khiến arsenic bay hơi và hóa thành chất khí độc.
Ban đầu, chất khí này được thải thẳng lên không trung. Hậu quả là vùng đất xung quanh nhiễm độc nặng, động vật chết hàng loạt. Năm 1951, một đứa trẻ bản địa tử vong sau khi ăn tuyết nhiễm asen.
Từ giữa thế kỷ 20, arsenic trioxide được thu gom và bơm ngược trở lại các khoang sâu dưới lòng đất, nơi nó được giữ đông trong tầng băng vĩnh cửu – với hy vọng "ngủ yên" mãi mãi.
Đáng lo ngại, miền Bắc Canada đang ấm lên nhanh gấp 4 lần mức trung bình toàn cầu. Khi tầng băng vĩnh cửu bắt đầu tan rã, kho chất độc bị đe dọa xâm nhập vào hệ thống nước ngầm, rồi lan ra hồ Great Slave – hồ nước ngọt lớn thứ 10 thế giới – và từ đó theo sông Mackenzie chảy ra Bắc Băng Dương, đe dọa toàn bộ hệ sinh thái khu vực.
Hiện tại, hai máy bơm công nghiệp tại mỏ đang hoạt động liên tục để giữ mực nước ngầm cách 750 feet dưới buồng chứa độc. Nhưng năm 2023, cháy rừng lớn buộc toàn bộ cư dân thành phố phải sơ tán. Trong 3 tuần, không ai vận hành hệ thống bơm, và nguy cơ vỡ trận khiến người dân vô cùng lo sợ.
 |
| Nằm ngay bên rìa thành phố Yellowknife, miền Bắc Canada, Giant Mine từng là một trong những mỏ vàng lớn nhất nước này, với sản lượng hơn 7,6 triệu ounce vàng trong suốt 56 năm hoạt động (1948–2004). (Ảnh: Internet) |
Giải pháp hiện tại: Đóng băng vĩnh viễn
Chính phủ Canada đã phê duyệt kế hoạch xử lý trị giá 3,2 tỷ USD, bao gồm khoan 858 ống thép (thermosyphons) để đóng băng lại các buồng chứa arsenic bằng khí CO₂. Phương án này được xem là “an toàn nhất hiện có” nhưng chỉ là giải pháp tạm thời.
Theo bà Natalie Plato – Phó giám đốc dự án phục hồi mỏ – “việc đào lên là không thể, vì rủi ro cho công nhân quá lớn”. Hơn nữa, arsenic nằm rải rác trong các khoang bất quy tắc sâu hàng trăm mét.
Người dân bản địa Dene gọi nơi này là “Nahga” – Con quái vật. Họ không tin chính phủ có thể duy trì dự án "chăm sóc vĩnh viễn", nhất là khi ngân sách hiện tại chỉ kéo dài đến năm 2038. Kế hoạch dài hạn, theo chính phủ, sẽ được "cập nhật vào năm 2027".
“Plutonium còn phân rã, nhưng arsenic thì không”, ông David Livingstone – cựu Chủ tịch Hội đồng giám sát Giant Mine – nhấn mạnh. “Chúng ta không thể đơn giản đóng băng rồi quên nó đi”.
Hiện nhiều viện nghiên cứu đang thử nghiệm các giải pháp thay thế:
Đại học Queen’s nghiên cứu vi khuẩn phân hủy asen thành chất ít độc hơn.
Đại học Waterloo phát triển kỹ thuật vitrification – biến arsenic thành thủy tinh giống obsidian.
Một công ty ở Namibia đã ứng dụng vitrification quy mô nhỏ thành công. Nhưng để áp dụng tại Giant Mine, chính phủ sẽ phải đưa vào hàng ngàn tấn cát, tạo ra khối thủy tinh chiếm diện tích gấp 9 lần kho độc hiện tại – tương đương 5 sân vận động bóng đá.
“Không có giải pháp nào tốt hơn đóng băng – ít nhất là hiện tại”, Plato thừa nhận.
Ngay cả khi đã đóng cửa, bụi chứa asen và cyanide từ mỏ vẫn thỉnh thoảng bay xuống các cộng đồng bản địa như Ndilǫ. Nhân viên phải phun hóa chất đặc biệt – tên gọi “Rhino Snot” – để chống bụi phát tán. Nhưng không phải lúc nào cũng hiệu quả.
“Mỗi lần có gió lớn, chúng tôi phải gọi từng hộ dân: Hãy đóng cửa sổ. Mỏ đang đến”, trưởng làng Fred Sangris nói. “Đây là nơi độc. Là nơi phải tránh xa”.
Canada hiện có hơn 24.000 điểm khai thác bị ô nhiễm và cần hơn 7,2 tỷ USD để làm sạch. Giant Mine là lời cảnh tỉnh sống động về chi phí thực sự của vàng – không chỉ bằng tiền, mà bằng thế hệ con người phải sống trong di sản độc hại.
Trong bối cảnh Bắc Cực nóng lên, các công ty quốc tế lại đang lao vào "kỷ nguyên lạnh mới" để tìm đất hiếm, cobalt, đồng… Nhưng Giant Mine đặt ra một câu hỏi khó:
Theo The Wall Street Journal
>> Một ngân hàng ‘chơi lớn’ tặng giải thưởng 3 lượng vàng cho khách hàng
