Cá tép dầu (còn gọi là cá mài mại hay cá mương) là loài cá nhỏ, thân thon dài như lá tre, chỉ dài khoảng 6–7cm, toàn thân ánh bạc óng ánh dưới nắng. Loài cá này sinh sống tự nhiên ở nhiều vùng sông suối, nhưng nổi tiếng nhất là cá tép dầu sông Đà (Sơn La) – nơi dòng nước lạnh và trong tạo nên vị ngọt đặc trưng khó lẫn.
Cá tép dầu là loài cá nhỏ, sinh sống tự nhiên ở nhiều vùng sông suối
Từ tháng 9 đến tháng 2 năm sau, cá tép dầu vào mùa rộ, người dân địa phương tranh thủ đánh bắt để ăn tươi hoặc phơi khô bán ra thị trường. Trước kia, cá tép dầu chỉ là món ăn dân dã của cư dân vùng sông nước, song vài năm trở lại đây, nhờ hương vị đặc biệt và độ hiếm, loài cá nhỏ bé này đã trở thành đặc sản được nhiều người săn lùng.
Hiện cá tép dầu tươi bán tại chợ khoảng 50.000–60.000 đồng/kg, được tiêu thụ mạnh cả ở các thành phố lớn qua hình thức bán online.
Cá tép dầu khô là đặc sản nhiều người ưa chuộng
Quy trình làm khô cá tép dầu tuy đơn giản nhưng đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo để giữ trọn hương vị. Ngay sau khi đánh bắt, cá được rửa sạch, bỏ ruột, đánh sơ vảy rồi ướp với muối, đường, ớt, sa tế cùng các gia vị đặc trưng – mỗi vùng lại có một “bí quyết riêng”. Sau khoảng 15 phút cho ngấm đều, cá được xếp lên giàn phơi tre hoặc lưới, đặt ở nơi nắng to, thoáng gió, thường phơi 2–4 ngày tùy thời tiết.
Khi khô hoàn toàn, thịt cá săn chắc, màu vàng óng hoặc hơi trong, tỏa mùi thơm dịu. Theo người dân địa phương, để có 10kg cá khô cần tới 30–40kg cá tươi, nên giá cá tép dầu khô khá cao, dao động 180.000 – 300.000 đồng/kg.
Khi nướng hoặc chiên lên, cá vàng ruộm, dậy mùi thơm hấp dẫn, thịt ngọt, béo, ngậy, được ví là “cá chỉ vàng vùng sông núi”.
Cá tép dầu khô có thể chế biến thành nhiều món ngon: chiên giòn vàng rụm, kho khô đậm đà hay nấu canh rau sắn muối chua – món truyền thống của người Thái ở Sơn La. Mùi vị vừa ngọt vừa bùi, xen chút hương nắng gió vùng cao khiến ai từng nếm thử đều nhớ mãi.
Vào chính vụ, mỗi thuyền đánh bắt có thể thu được vài tạ cá mỗi ngày, phần lớn được chế biến khô tại chỗ, phần còn lại chuyển về các tỉnh miền xuôi. Nhờ vậy, cá tép dầu sông Đà không chỉ là món ăn, mà còn là hương vị đặc trưng của miền Tây Bắc – nơi núi cao, sông sâu và con người gắn bó với thiên nhiên.
