Làn sóng phản đối từ cộng đồng khoa học
Ngay trước thềm COP11, hơn 50 nhà khoa học độc lập trong các lĩnh vực dược lý, độc chất học và y tế công đã công bố một loạt các luận điểm phản đối hướng tiếp cận của WHO. Nhóm này cho rằng tổ chức y tế lớn nhất thế giới tiếp tục duy trì chiến lược "thà giết lầm còn hơn bỏ sót" khi đặt các sản phẩm không khói (thuốc lá không đốt cháy, như thuốc lá nung nóng, thuốc lá ngậm…) ngang hàng với thuốc lá điếu truyền thống về mức độ độc hại.
Giáo sư David Nutt (Imperial College London) gọi đây là tình trạng "sự cố chấp trước cái chết của 8 triệu người mỗi năm", khi WHO phớt lờ một chiến lược đã được chứng minh hiệu quả trong nhiều lĩnh vực sức khỏe cộng đồng. Đó là chiến lược giảm tác hại.
Nhóm các chuyên gia đã đưa ra dẫn chứng, các đánh giá nghiêm ngặt nhất như Cochrane Review đã xác nhận các sản phẩm không khói giúp cai thuốc hiệu quả hơn so với miếng dán hay kẹo nicotine. Tuy nhiên, WHO đã giữ lập trường mang tính "định kiến", coi giảm tác hại chỉ là một khái niệm đến từ ngành công nghiệp thuốc lá.
Clive Bates, cựu Giám đốc tổ chức chống thuốc lá ASH (Action on Smoking and Health) tại Anh, đánh giá cách tiếp cận này của WHO không chỉ không bảo vệ sức khỏe cộng đồng, mà ngược lại còn bảo hộ cho việc sử dụng thuốc lá điếu và các sản phẩm thuốc lá đốt cháy khác - vốn đã được khẳng định chính là sản phẩm gây ra những ca tử vong do sử dụng thuốc lá trên toàn cầu.
Ảnh minh họa.
Đỉnh điểm, WHO phủ nhận những dữ liệu đời thực đến từ Thụy Điển, Anh và New Zealand là các quốc gia đang áp dụng chiến lược giảm tác hại và có tỷ lệ hút thuốc đốt cháy giảm mạnh.
Trong bối cảnh tranh luận đó, WHO đã áp cho New Zealand giải "Dirty Ashtray" (Gạt tàn bẩn) của Liên minh Kiểm soát Thuốc lá Toàn cầu (GATC) – một giải mang tính trào phúng dành cho quốc gia được cho là đi ngược lại khuyến nghị của WHO.
Trong khi đó, trên thực tế New Zealand hiện chỉ còn 6,8% dân số hút thuốc lá điếu, một trong những tỷ lệ thấp nhất thế giới, nhờ mô hình kết hợp giữa thuế thuốc lá điếu rất cao song hành cùng chính sách quản lý các sản phẩm không khói như là công cụ giảm tác hại. Kể cả với lý do "bảo vệ giới trẻ", thay vì căn cứ trên việc giảm tỷ lệ hút thuốc lá điếu, việc WHO trao giải này cho New Zealand cũng Khong có cơ sở, bởi tỷ lệ sử dụng các sản phẩm không khói ở giới trẻ tại quốc gia này vốn đã được xác định là rất thấp, hầu như không đáng kể.
Ngược lại, Mexico – nước được WHO ca ngợi – lại có tỷ lệ hút thuốc 15,4%, cao gấp đôi New Zealand. Dù có lập trường cứng rắn với ngành thuốc lá, Mexico vẫn đối mặt với thị trường chợ đen thuốc lá điện tử (TLĐT) tràn lan, phần lớn nằm dưới sự kiểm soát của các tổ chức tội phạm như băng đảng Sinaloa.
Thuế thuốc lá tại Mexico gần như không tăng suốt hơn một thập kỷ, khiến một bao thuốc lá chỉ khoảng 0,70 USD – mức giá quá thấp để tạo rào cản tiêu dùng.
Càng cực đoan, càng hạn chế năng lực kiểm soát
Diễn tiến toàn cầu đang cho thấy nhu cầu chuyển đổi sang các giải pháp thay thế đang ngày càng phổ biến và hình thành một thói quen tiêu dùng mới thay thế cho việc hút thuốc lá điếu. Do vậy, theo các chuyên gia, nếu nhu cầu không đổi trong khi nguồn hàng hợp pháp không được đáp ứng sẽ thúc đẩy thị trường chợ đen phát triển. Hệ lụy không chỉ ảnh hưởng đến kinh tế nhà nước, mà còn là khởi nguồn cho hàng loạt các hình thức phạm tội nguy hiểm phía sau như rửa tiền, buôn người...
Trong khi đó, vấn đề sức khỏe cũng trở bị ảnh hưởng nghiêm trọng vì không thể kiểm soát được thành phần trong sản phẩm, nồng độ nicotine, tiêu chuẩn an toàn, thường được bào chế, pha trộn tại cơ sở phi pháp, dễ tiếp cận đối với trẻ vị thành niên, dẫn đến các vụ thương tích, ngộ độc hoặc cháy nổ khi sử dụng thiết bị.
Đặc biệt, WHO tiếp tục duy trì quan điểm thận trọng đối với thuốc lá nung nóng (TLNN), đồng hóa mức độ rủi ro với các sản phẩm thuốc lá mới khác như TLĐT.
Tuy nhiên, cách tiếp cận này vấp phải phản ứng gay gắt từ nhiều quốc gia và các tổ chức quốc tế. Chín nước EU – gồm Ý, Hy Lạp, Ba Lan, Romania, Bulgaria, Lithuania, Cyprus, Bồ Đào Nha và Séc – cho rằng các biện pháp cực đoan thiếu đánh giá khoa học, có nguy cơ thúc đẩy buôn lậu thay vì cải thiện sức khỏe cộng đồng. Hungary thậm chí chỉ trích WHO bỏ qua bằng chứng giảm tác hại, viện dẫn dữ liệu cho thấy việc sử dụng TLNN đã giúp doanh số thuốc lá điếu giảm mạnh và tỷ lệ hút thuốc giảm đáng kể.
Các nhóm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng tại khu vực Châu Á – Thái Bình Dương, như CAPHRA, cũng lên tiếng cáo buộc WHO đặt ý thức hệ lên trên khoa học, dẫn chứng nghiên cứu từ Nhật Bản và New Zealand cho thấy TLNN và TLĐT góp phần giảm tỷ lệ hút thuốc và ngăn ngừa hàng triệu ca bệnh.
Thực tế, Nhật Bản ghi nhận tỷ lệ hút thuốc thấp kỷ lục, ước tính ngăn ngừa 12 triệu ca bệnh mỗi năm nhờ TLNN; Hungary báo cáo doanh số TLNN tăng 683% từ năm 2020 trong khi thuốc lá điếu giảm mạnh; còn New Zealand đưa tỷ lệ hút thuốc ở người trưởng thành xuống dưới 6% nhờ chính sách tiến bộ trong kiểm soát thuốc lá mới, trong đó có biện pháp giảm thuế tiêu thụ đặc biệt đối với TLNN chỉ bằng 50% so với thuốc lá điếu.
Do đó, COP11 đã không đạt được đồng thuận về việc siết chặt kiểm soát đối với TLNN và các sản phẩm không khói khác. Điều này cho thấy, khi chính sách trở nên quá cực đoan, năng lực kiểm soát thực tế có thể bị suy yếu, tạo khoảng trống cho tranh luận khoa học và lợi ích chính trị chi phối.
Minh Anh
