Nhắc đến ẩm thực miền Tây, người ta thường nhớ đến những món ăn dân dã gắn liền với sông nước như cá linh, cá kèo, cá lóc đồng hay cá tra bần. Nhưng giữa vô vàn sản vật ấy, có một loài cá được người dân vùng sông Hậu xem như “báu vật” trời ban, đó là cá cháy.
Cá cháy là loài cá nước lợ, chỉ sinh sống ở một đoạn sông nhỏ giao thoa giữa nước mặn và nước ngọt thuộc xã Tích Thiện, huyện Trà Ôn, tỉnh Vĩnh Long. Đây là vùng nước đặc biệt của sông Hậu, nơi điều kiện tự nhiên – thủy văn đã tạo ra môi trường sống duy nhất cho loài cá này.
Cá cháy là một loài cá quý hiếm trên sông Hậu
Theo người dân địa phương, cá cháy chỉ xuất hiện vào mùa gió chướng, tức khoảng tháng Hai âm lịch hằng năm. Khi ấy, những chiếc xuồng gỗ ở Tân Vinh, Vàm Tấn lại tấp nập quăng lưới đón mùa cá cháy – mùa của no đủ và mong chờ.
Thời xưa, cá cháy từng là nguồn sống chính của nhiều hộ dân ven sông. Chỉ cần một buổi sớm ra sông, người dân đã có thể mang về vài con cá cháy tươi rói, đem kho, nấu canh hoặc bán ra chợ. Nhưng nay, theo lời các ngư dân lâu năm, loài cá này gần như đã biến mất, để lại trong lòng người miền Tây một nỗi tiếc nhớ không nguôi.
Thoạt nhìn, cá cháy có hình dáng khá giống cá mè dảnh, thân thon, vảy ánh bạc, nặng 2–4 kg. Tuy nhiên, thịt cá cháy lại mang vị ngọt thanh, béo nhẹ và thơm đặc trưng của sông nước – điều mà không loài cá nào có được.
Thịt cá cháy lại mang vị ngọt thanh, béo nhẹ và thơm đặc trưng của sông nước
Điều khiến cá cháy trở nên quý giá chính là độ “mong manh” của nó: cá vừa rời mặt nước là chết ngay. Bởi vậy, muốn thưởng thức cá cháy tươi, người mua phải dậy từ tinh mơ, đợi ghe cá cập bến chợ.
Cá cháy “sống theo mùa”, chỉ xuất hiện khi gió chướng về, còn vào mùa mưa thì hoàn toàn “ẩn mình”. Chính sự thất thường ấy khiến cá cháy trở thành đặc sản theo mùa, quý đến mức không phải ai đến Vĩnh Long cũng có cơ hội được thưởng thức.
Thịt cá cháy nhiều xương nhưng mềm và ngọt. Người dân Trà Ôn có nhiều cách chế biến tùy khẩu vị – từ kho, nấu canh, làm gỏi đến nấu cháo.
Phổ biến nhất là món cá cháy kho mặn, được kho liu riu cho xương nhừ, thịt săn và thấm đẫm gia vị. Món này có thể để được nhiều ngày, thường được gói ghém đem biếu người thân xa quê – một món quà đậm hương vị miền Tây.
Ngoài ra, canh chua cá cháy là món ăn khiến thực khách “phải lòng” ngay từ lần đầu. Người dân địa phương còn có cách thưởng thức mộc mạc hơn: chỉ nấu cá với nước, không rau, không nhiều gia vị, để cảm nhận trọn vẹn vị ngọt thuần khiết mà không loài cá nào sánh được.
Cháo cá cháy cũng là món được ưa chuộng – cháo nấu sệt, thịt cá gỡ nhỏ, ăn cùng rau tần ô, rau đắng, xà lách xoong, tạo nên vị thanh mát, dễ chịu. Còn cá cháy kho tiêu thì mộc mạc, cay nồng, ăn với cơm trắng nóng là đủ ấm lòng ngày mưa.
Cá cháy còn góp mặt trong lẩu mắm – món ăn trứ danh của miền Tây Nam Bộ. Thịt cá cháy hòa quyện vị đậm đà của mắm, ăn kèm bông điên điển, rau nhút, kèo nèo, càng cua, tạo nên hương vị khó quên.
Hoặc với những ai thích vị chua thanh, gỏi cá cháy ăn kèm khế chua, chuối chát, rau thơm cũng là một trải nghiệm thú vị.
Dù nay cá cháy gần như vắng bóng trên sông Hậu, người dân Trà Ôn vẫn luôn tự hào về loài cá “độc nhất vô nhị” này. Với họ, cá cháy không chỉ là món ăn, mà là ký ức, là hương vị quê nhà.
